Η πύλη της πόλης και το δυτικό τείχος
Λίγα μέτρα μετά το νεκροταφείο, γίνονται ορατά τα τείχη του προαστίου της Μονεμβασιάς, που σήμερα οι κάτοικοι ονομάζουν „το Κάστρο“. Το προάστιο αυτό, που σήμερα θα ήταν σωστότερο να ονομάζεται Κάτω Πόλη, βρίσκεται σε μία σχετικά απότομη πλαγιά και εξαπλώνεται σε όλη τη νότια πλευρά της, ενώ το τελευταίο τρίτο της πλατύτερης μεριάς του, εκτείνεται προς τα ανατολικά.
Από τη Δύση, τον Νότο και την Ανατολή προστατεύεται η Κάτω Πόλη από ένα ογκώδες τείχος, ενώ από τον Βορρά προστατεύεται η κατοικημένη περιοχή από τον απότομο γκρεμό του βράχου. Από τη „μόνη έμβαση“ δεν διακρίνεται καθαρά η θέση της Κάτω Πόλης, έτσι αναγκαστικά τα πυροβολεία που ήταν στραμμένα εναντίον της, έπρεπε να είναι τοποθετημένα νότια του βράχου, στο σημερινό χωριό Αγία Παρασκευή και στην εκκλησία Αγία Θέκλα.
Η κατασκευή του περιφερειακού αυτού τείχους της Κάτω Πόλης, ανάγεται στη δεύτερη βυζαντινή περίοδο της πόλης (1263 - 1459) και επομένως στην εποχή της άνθησης της Μονεμβασιάς. Για τον ακριβή χρονολογικό καθορισμό βοηθά και το ότι την περίοδο εκείνη η Μονεμβασιά αριθμούσε τους περισσότερους κατοίκους, που επομένως χρειάζονταν και την ισχυρότερη αμυντική προστασία. Όμως το μεγαλύτερο μέρος του ακόμη και σήμερα ορατού, αμυντικού συστήματος της Κάτω Πόλης κατασκευάστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα, δηλαδή κατά την πρώτη τουρκική κυριαρχία (1540- 1690 ) στη Μονεμβασιά. Ένα άλλο μέρος του τείχους χρονολογείται στη δεύτερη βενετσιάνικη κατοχή (1690 - 1715).
Για τον σημερινό επισκέπτη είναι έκδηλες οι ομοιότητες του δυτικού τμήματος, που ξεκινά από τον απότομο γκρεμό και καταλήγει στη θάλασσα, με τα βενετσιάνικα αμυντικά οχυρά. Οι ημικυκλικές, κομψές παρυφές του προμαχώνα, στη νότια γωνιά που βρίσκεται στη θάλασσα (από τους Βενετούς ξαναφτιάχτηκε σαν πύργος, μετά την καταστροφή του το 1690), αλλά και τα υπέρθυρα της κυρίας πύλης, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για την εποχή κατασκευής του.
Το πράγματι περίπλοκα κατασκευασμένο δυτικό τείχος έχει μήκος 200 μέτρα, ενώ το ύψος του, ανάλογα με την ιδιομορφία του εδάφους, φτάνει τα 8 μέχρι 10 μέτρα. Ξεκινά από έναν προμαχώνα-έπαλξη, που κτίστηκε στην απότομη πλαγιά του βράχου και συναντώντας το περιφερειακό τείχος στη νότια πλευρά, εκτείνεται κάτω προς τη θάλασσα καταλήγοντας στον σημερινό προμαχώνα. Το δυτικό τείχος διαθέτει δύο πύλες, από τις οποίες η μία βρίσκεται στον πυργίσκο-φυλάκιο της απότομης πλαγιάς και χρησιμοποιούνταν για την εύκολη πρόσβαση στην Άνω Πόλη. Η κυρία πύλη βρίσκεται περίπου στη μέση του τείχους (βλ. εικ. 6). Στην πύλη αυτή καταλήγει ένας δρόμος σχηματίζοντας μία μικρή πλατεία, η οποία συνήθως είναι γεμάτη από αυτοκίνητα, που δυστυχώς κρύβουν την ωραία της όψη.
Τα διακοσμητικά εξωτερικά πλαίσια της πύλης καθώς και οι ημικυκλικές προεξοχές κατά μήκος του τείχους, όπως και ο κωνοειδής πυργίσκος δεξιά πάνω από την πύλη, κτίστηκαν με λαξευτό πωρόλιθο της περιοχής. Ακριβώς σ’ αυτές τις λεπτομέρειες αναγνωρίζει κανείς στο δυτικό τείχος, την βενετσιάνικη οικοδομική τεχνική. Αντίθετα το υπόλοιπο, κτισμένο με εξορυγμένες πέτρες και αγκωνάρια, χαρακτηρίζεται ως τουρκική τεχνική.
Μέσα στην πολλαπλή, διακοσμημένη με μία εγκοπή, πλαισιωτή προεξοχή πάνω από το άνοιγμά της πύλης, είναι τοποθετημένες δύο κατασκευές με επεξεργασμένες ημισφαιρικές πέτρες, από τις οποίες αυτές που τοποθετήθηκαν ακριβώς πάνω από το άνοιγμα της πύλης, έχουν λαξευμένο επάνω τους ένα εξαγωνικό άστρο. Επάνω δεξιά, και κατά πάσα πιθανότητα κάποτε και αριστερά, στην γωνιά του πλαισίου της πύλης βρίσκεται εντοιχισμένη μία πέτρα με μια οπή και μια κοιλότητα, η οποία, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες οριζόντια τοποθετημένες, είναι κάθετα εντοιχισμένη. Η μεγάλη οπή, κάτω από την οριζόντια, πλαισιωτή προεξοχή πάνω από την πύλη, χρησιμοποιήθηκε για τη στήριξη του μαρμάρινου αγάλματος λιονταριού, που αποτελούσε έμβλημα της βενετσιάνικης εξουσίας στη Μονεμβασιά. Ακριβώς πάνω από την πύλη διακρίνεται μία μεγάλη πολεμίστρα, στην οποία ήταν εγκατεστημένο ένα κανόνι για την αναχαίτιση των επιδρομέων. Πάνω από την πλαισιωτή προεξοχή, αριστερά από το τόξο του πυργίσκου, διατηρούνται ακόμη και σήμερα κατάλοιπα τουρκικών επιχρισμάτων που αναγνωρίζονται από τα τριμμένα κομμάτια κεραμιδιών που ήταν ανακατεμένα με τη λάσπη. Το μεγάλο ανακατασκευασμένο μέρος του τείχους, μεταξύ της κεντρικής πύλης και της θάλασσας, χαρακτηρίζεται από το βιαστικό και κατά συνέπεια πρόχειρο, χωρίς διακοσμητικά, κτίσιμο.
Αριστερά, λίγο πιο πάνω από την πύλη της πόλης, προβάλλει, κτισμένος πάνω στον βράχο ένας πυργίσκος, ο οποίος, λόγω της προνομιακής του θέσης, προσέφερε μια περίφημη θέα κατά μήκος του εξωτερικού τείχους.
Από τους προμαχώνες - φυλάκια πάνω στην απότομη πλαγιά και κάτω στη νοτιοδυτική γωνία στη θάλασσα, μπορούσε κανείς να αμυνθεί κατά μήκος όλου του τείχους. Εύλογα συμπεραίνει κανείς, ότι επρόκειτο για έξυπνα μελετημένες και περίπλοκες αμυντικές εγκαταστάσεις του δυτικού τείχους.
Το υπέρθυρο και τα πλάγια, στο άνοιγμα της πύλης, είναι κατασκευασμένα από πλατύ πωρόλιθο, λαξευμένο προς τα πάνω, ώστε να δημιουργεί στρογγυλές απολήξεις σχηματίζοντας ένα τόξο, που στολίζει την πύλη. Η παλιά ξύλινη πόρτα βρίσκεται ακόμα στην αρχική της θέση, αν και σήμερα πλέον, δεν κλείνει κάθε βράδυ, όπως γινόταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Η δίφυλλη αυτή πόρτα είναι φτιαγμένη από βαρύ, χοντρό ξύλο, επενδυμένο με σιδερένια φύλλα, ενισχυμένα και καρφωμένα με χειροποίητα μεγάλα καρφιά. Τα βόλια που έπεσαν κατά καιρούς πάνω της, την τρύπησαν σε πολλά σημεία. Μερικά από αυτά διακρίνονται ακόμη επάνω της, μέσα στο ξύλο.
Από την πύλη ξεκινάει ένας ορθογώνιος διάδρομος - πέρασμα. Σ’ αυτό το σημείο, το τείχος είναι εξαιρετικά συμπαγές. Η θολωτή οροφή του διαδρόμου είναι κατασκευασμένη από τούβλα ενώ κατά μήκος των τοίχων υπάρχουν κτισμένα πέτρινα καθίσματα. Ένα μικρό άνοιγμα στην αριστερή πλευρά χρησίμευε, πιθανότατα, για την τοποθέτηση εικόνων. Περνώντας μέσα, ύστερα από το άπλετο ηλιακό φως, ξαφνιάζεται ο επισκέπτης από τη δροσιά και τη σκοτεινιά, όμως μετά από μερικά μέτρα, απολαμβάνει το φως που προέρχεται από το μικρό ξέφωτο, το οποίο σχηματίζει μία μικρή πλατεία.
Αυτή είναι και η αφετηρία του κεντρικού δρόμου της Μονεμβασιάς. Προς τα δεξιά, ο δρόμος που περνά μέσα από τη στοά, πάνω από την οποία είναι κτισμένο ένα σπίτι, οδηγεί στη δυτική μεριά της πόλης. Ο δρόμος προς τα αριστερά που περνάει επίσης κάτω από καμάρα, οδηγεί στο τείχος πάνω από την πύλη.