Η εκκλησία Παναγία η Μυρτιδιώτισσα
Την εκκλησία Παναγία Μυρτιδιώτισσα, η οποία ονομάζεται και „Κρητικιά“, διότι γύρω από αυτήν κατοικούσαν κάποτε πρόσφυγες από την Κρήτη, προσεγγίζει κανείς αν ακολουθήσει τον δρόμο μέσα από τη στοά που βρίσκεται σχεδόν στο ύψος του καμπαναριού της εκκλησίας Χριστός ο Ελκόμενος, στην κεντρική οδό (βλ. εικ. 13 αριστερά). Την προσοχή ελκύει η ωραία δυτική πλευρά, που είναι κατασκευασμένη από λαξευμένες πέτρες. Η πόρτα έχει παραστάτες, οι οποίοι σχηματίζουν στο επάνω μέρος της ένα τριγωνικό αέτωμα. Πάνω από το στρογγυλό παράθυρο, με το πέτρινο πλαίσιο, υπάρχει ένα τετράγωνο οικόσημο, που παριστάνει έναν σταυρό, στολισμένο με λουλούδια. Παλαιότερα ταυτιζόταν εσφαλμένα με το οικόσημο του Βιλεαρδουίνου (σταυρός με άγκυρα στο κάτω μέρος). Η σημασία αυτού του οικόσημου παραμένει άγνωστη. Σήμερα, είναι πλέον γνωστό ότι η εκκλησία κτίστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα, κατά τη δεύτερη βενετσιάνικη κυριαρχία με ιταλοβενετσιάνικη τεχνοτροπία, για το Τάγμα της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας από τα Κύθηρα. Έτσι μπορεί κανείς να υποθέσει ότι τα λουλούδια γύρω από το σταυρό, στο σημερινό οικόσημο, ήταν το στεφάνι των μύρτων της Μυρτιδιώτισσας . Στο κάτω μέρος του σταυρού σχηματίζεται ανθέμιο, όπως και στο αέτωμα της πρόσοψης, στα ακρώρεια της στέγης και στις άκρες των υδρορροών.
Η ίδια η εκκλησία αποτελείται από μία τετράγωνη αίθουσα χωρίς νάρθηκα, με καμάρα κατασκευασμένη από λαξευμένες πέτρες που στο κέντρο αφήνει χώρο για τον θόλο, ο οποίος εφάπτεται στο ψηλό τύμπανο. Η αψίδα είναι σκεπασμένη από έναν υπερυψωμένο ημικυκλικό θόλο, φτιαγμένο από τα ίδια υλικά και υπερκαλύπτει τις δύο εσοχές που εξυπηρετούν την Πρόθεση και το Διακονικό. Όλα τα παράθυρα έχουν πέτρινα πλαίσια και κυκλικά τόξα στο πάνω μέρος, ενώ στην εξωτερική τους πλευρά τα πλαίσια είναι κατασκευασμένα σύμφωνα με την αναγεννησιακή τεχνοτροπία.
Οι τοίχοι στο εσωτερικό είναι ασοβάτιστοι και γυμνοί και το μοναδικό, αλλά πράγματι αξιόλογο, εκκλησιαστικό κόσμημα, είναι το εικονοστάσιο πάνω σε μία βαθμίδα. Αυτό παλαιότερα, βρισκόταν στην εκκλησία Χριστός ο Ελκόμενος και για την τοποθέτησή του στη νέα του θέση χρειάστηκε να γίνουν στους τοίχους της εκκλησίας εγκοπές, ώστενα μπορέσουν να περάσουν ανέπαφες οι πλούσιες ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις.
Η τεχνοτροπία των ξυλόγλυπτων του εικονοστασίου, είναι πολύ διαφορετική από αυτή των δύο δράκων που στηρίζουν τον σταυρό, πάνω από την πόρτα του Ιερού Βήματος. Το ίδιο το εικονοστάσιο είναι πλούσια διακοσμημένο με εξαίσια βυζαντινή τεχνική, όπως το εικονοστάσιο στην ομώνυμη εκκλησία του κοντινού χωριού Άγιος Νικόλαος. Ωστόσο τα ξυλόγλυπτα που αναπαριστάνουν τους δράκους και τον σταυρό, είναι δουλεμένα επίπεδα, φτιαγμένα από ερασιτέχνες - αυτοδίδακτους τεχνίτες. Σωστά λοιπόν θα υποθέσει κανείς ότι η εργασία στο πάνω μέρος του εικονοστασίου προστέθηκε μετά τη μεταφορά στην εκκλησία.
Συχνότατα, η πόρτα της Μυρτιδιώτισσας είναι κλειδωμένη, αλλά το ωραίο εικονοστάσιο μπορεί να το θαυμάσει κανείς από το παράθυρο της εκκλησίας στη βορινή της πλευρά. Η Μυρτιδιώτισσα αποτελεί το καλύτερο δείγμα ιταλοβυζαντινής τεχνοτροπίας στη Μονεμβασιά, καθώς η απλότητα του οικοδομικού σχεδίου, οι αρμονικές αναλογίες και οι πολλές αναγεννησιακές λεπτομέρειες είναι ευδιάκριτες και αναγνωρίσιμες.